THƯ VIỆN QUỐC GIA VIỆT NAM

1. Đặt vấn đề

Công nghệ thông tin thay đổi nhanh chóng đã xâm nhập vào mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, làm thay đổi toàn bộ thế giới và tạo ra nhiều thuận lợi cho các cơ quan, tổ chức và người sử dụng (NSD) trong việc tham gia vào các hoạt động thông tin. Trong đó, các cơ quan, tổ chức sẽ được sử dụng các công nghệ hiện đại để tạo lập, tổ chức và nâng cao chất lượng nguồn tài nguyên thông tin cũng như đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu của NSD. Cùng với nó, NSD cũng có nhiều cơ hội tiếp cận đến những công nghệ hiện đại để nâng cao khả năng truy cập và chia sẻ các nguồn tài nguyên thông tin có giá trị; sử dụng các sản phẩm, dịch vụ hiện đại, chất lượng cao được tạo lập bởi các cơ quan, tổ chức khác nhau [1]. Tuy nhiên, bên cạnh những thuận lợi thì các cơ quan, tổ chức trong xã hội tham gia vào hoạt động thông tin cũng gặp không ít những khó khăn trong môi trường mang tính cạnh tranh cao và sự thay đổi hàng ngày của công nghệ thông tin. Điều này đòi hỏi các cơ quan, tổ chức phải luôn luôn thay đổi, cập nhật để bắt kịp với sự phát triển của công nghệ hiện đại và tạo ra các sản phẩm, dịch vụ có chất lượng hơn, thoả mãn được nhu cầu ngày càng đa dạng và khắt khe của NSD.

Hoà cùng với sự phát triển chung của mọi lĩnh vực, mọi hoạt động trong xã hội, hoạt động thông tin thư mục cũng đang phải đương đầu với những thách thức do cuộc cách mạng công nghệ này đem lại để tồn tại và phát triển. Vì vậy, hơn bao giờ hết hoạt động này phải được thay đổi một cách toàn diện và đồng bộ để thực hiện tốt sứ mệnh của mình.

2. Sự chuyển đổi của hoạt động thông tin thư mục trong giai đoạn phát triển của công nghệ thông tin

Sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật đã tạo ra những chuyển biến tích cực và có tác động mạnh mẽ đến sự phát triển, làm thay đổi hoạt động thông tin thư mục ở nhiều khía cạnh khác nhau. Trước đây, khi công nghệ chưa phát triển, điều kiện vật chất kỹ thuật còn hạn chế, hoạt động thông tin thư mục chủ yếu dừng lại ở các hoạt động mang tính thủ công, sau đó là bán thủ công và hiện nay hoạt động này đã chuyển dần sang giai đoạn tự động hoá trong nhiều khâu hoạt động thông tin thư mục. Sự đổi mới này đã tạo ra những cơ hội và điều kiện thuận lợi cho các thư viện, cơ quan thông tin, cơ quan phát hành, lưu trữ, cơ quan truyền thông… tham gia vào hoạt động thông tin thư mục như sau:

- Mọi đối tượng trong xã hội có thể tham gia vào hoạt động thông tin thư mục: Từ các cá nhân, các nhà nghiên cứu, nhà văn, nhà báo đến các công ty xuất bản, phát hành, công ty truyền thông, thư viện, trung tâm thông tin… đều tham gia vào việc hình thành thông tin thư mục. Đến nay, việc tạo lập thông tin thư mục không chỉ giới hạn ở các cơ quan thư viện - thông tin mà còn mở rộng ra các cơ quan, tổ chức khác nhau trong xã hội, chẳng hạn chương trình “Mỗi ngày một cuốn sách” của Đài Truyền hình Việt Nam; các mục giới thiệu sách mới của các cơ quan xuất bản, phát hành hay các cơ quan báo chí; hoặc các danh mục tài liệu tham khảo của các nhà nghiên cứu, nhà sưu tầm sau mỗi công trình khoa học…

- Ứng dụng công nghệ hiện đại trong việc tìm kiếm và tạo lập thông tin thư mục:Trước đây, việc tìm kiếm các nguồn thông tin thư mục của NSD được thực hiện bằng phương pháp thủ công như dùng các mục lục phiếu hoặc các danh mục, thư mục tài liệu in bằng giấy… Tuy nhiên, với sự phát triển của công nghệ thông tin, hiện nay NSD có thể sử dụng các công cụ tìm kiếm như Google, Yahoo, Alta Vista… để phục vụ cho các mục đích của mình. Các công cụ này không chỉ giúp cho NSD tìm, đọc các thông tin trích dẫn mà có thể tìm đến các liên kết để đọc được các tài liệu gốc mà không cần đến thư viện, cơ quan thông tin… Hoặc việc bổ sung nguồn tài liệu của các thư viện, cơ quan thông tin chỉ được thực hiện bằng cách đến các nhà xuất bản, phát hành, bổ sung tài liệu hoặc lựa chọn thông qua các danh mục và đến tận nơi gửi các đơn đặt hàng. Tuy nhiên, hiện nay hoạt động này đã được thực hiện một cách thuận lợi bằng cách chọn lọc các tài liệu trực tuyến thông qua trang web thư mục, danh mục giới thiệu sách của các công ty xuất bản, phát hành và gửi đơn đặt hàng thông qua các thư điện tử, hoặc qua các phần mềm chuyên dụng…

- Đa dạng hoá các sản phẩm thông tin thư mục:Ngày nay các sản phẩm thông tin thư mục không chỉ dừng lại ở các bản thư mục chép tay hay được in bằng giấy hoặc các mục lục truyền thống mà được thiết lập với nhiều dạng khác nhau như các cơ sở dữ liệu thư mục; tạp chí tóm tắt; chỉ dẫn, trích dẫn khoa học; thư mục siêu dữ liệu; mạng lưới thư mục quốc gia hay quốc tế… [6]. Từ chỗ các thư viện chỉ xây dựng mục lục thư viện thủ công như mục lục chủ đề, mục lục chữ cái tên tác giả hay mục lục chữ cái tên tài liệu, mục lục phân loại thì hiện nay việc này đã được thay thế bằng việc xây dựng các Mục lục truy cập công cộng trực tuyến (OPAC) để giúp bạn đọc có thể tìm kiếm tài liệu từ xa mà không cần đến thư viện. Thông qua đó có thể giúp NSD mượn tài liệu một cách trực tuyến, hay đặt/ gia hạn tài liệu mà không cần tốn thêm khoảng thời gian phải đến thư viện như trước kia.

Với sự phát triển đa dạng của các sản phẩm này sẽ tạo cơ hội cho các cơ quan thư viện - thông tin trong việc thu hút NSD, cũng như nâng cao chất lượng hoạt động của cơ quan.

- Xây dựng mạng lưới thông tin thư mục rộng khắp:Công nghệ thông tin phát triển sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc hình thành các hệ thống thông tin thư mục rộng khắp, không chỉ trong phạm vi của một cơ quan, mà mở rộng ra cả phạm vi vùng, quốc gia, khu vực và quốc tế. Hiện nay một số mạng lưới thông tin thư mục đang được phát triển rộng rãi và ngày càng phổ biến như: RLIN (Research Libraries Information Network), NACESTI (Cục Thông tin Khoa học và Công nghệ Quốc gia), SILAS (Singapore Library Automation Service Net- work)… [5]. Bên cạnh đó, công nghệ thay đổi đã làm cho việc lưu trữ dữ liệu thư mục của các cơ quan, tổ chức, cá nhân ngày càng lớn, các biểu ghi thư mục được lưu trữ với lượng thông tin khổng lồ và NSD có thể truy cập thông tin mọi lúc, mọi nơi mà không bị giới hạn về thời gian và khoảng cách địa lý.

- Liên kết trong việc hình thành thông tin thư mục:Nếu hoạt động thông tin thư mục trước đây được tiến hành một cách độc lập, riêng lẻ giữa các cơ quan thư viện - thông tin thì ngày nay với việc ứng dụng công nghệ hiện đại vào trong hoạt động này đã tạo ra những cơ hội mới cho các cơ quan, tổ chức tham gia vào việc phối hợp hình thành thông tin thư mục như: tiến hành xây dựng các cơ sở dữ liệu thư mục hay mục lục liên hợp hoặc mạng lưới thư mục. Đồng thời việc chia sẻ, trao đổi dữ liệu được tiến hành nhanh chóng ngay tại đơn vị mà không cần phải có sự di chuyển, đi lại trao đổi giữa các thư viện, cơ quan thông tin. Một ví dụ điển hình cho việc hợp tác xây dựng thư mục là: Thư viện Khoa học Kỹ thuật Trung ương và Trung tâm Thông tin - Thư viện Lương Định Của thuộc Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã hợp tác biên soạn thư mục liên hợp tạp chí nước ngoài về lĩnh vực nông - lâm - ngư nghiệp.

- Phục vụ và tuyên truyền kiến thức thông tin thư mục:Đó là việc đưa thông tin thư mục tới NSD có thể được thực hiện nhanh chóng bằng các phương tiện kỹ thuật hiện đại như đưa lên trang web, thư điện tử, diễn đàn hoặc trả lời trực tuyến cho NSD. Bên cạnh đó, việc thực hiện tra cứu trả lời bạn đọc cũng được thực hiện nhanh chóng: NSD có thể đặt yêu cầu trực tiếp cho người làm thư viện thông qua thư điện tử, dịch vụ chat… mà không cần phải trực tiếp đến thư viện như trước kia, đồng thời việc trả lời, chuyển câu trả lời cho NSD cũng được thực hiện qua các phương tiện kỹ thuật hiện đại [2], từ đó giúp cho NSD và các cơ quan, tổ chức cung cấp thông tin thư mục giảm bớt các hoạt động truyền thống, tốn nhiều thời gian và công sức trong việc thực hiện.

Có thể nói, công nghệ thông tin đã tham gia vào hầu hết các khâu trong hoạt động thông tin thư mục, từ chỗ chỉ thực hiện thủ công đến việc tự động hoá nên đã tạo ra nhiều thuận lợi cho các tổ chức và cá nhân khi tham gia vào hoạt động thông tin thư mục trong xã hội, từ đó giúp nâng cao chất lượng hoạt động này và tăng cường khả năng đáp ứng nhu cầu của NSD.

3. Thách thức của các cơ quan, tổ chức tham gia vào hoạt động thông tin thư mục trong giai đoạn phát triển của công nghệ thông tin

Hàng loạt ứng dụng công nghệ và truyền thông hiện đại đã cải tiến những sản phẩm thông tin thư mục truyền thống và giới thiệu các sản phẩm mới mà chỉ riêng trong giai đoạn công nghệ hiện đại mới có được. Tuy nhiên, bên cạnh những thuận lợi thì điều này đã đặt ra không ít thách thức đối với các cơ quan, tổ chức tham gia vào hoạt động thông tin thư mục:

- Sự phát triển và thay đổi hàng ngày của công nghệ thông tin:Đã làm cho các cơ quan tổ chức, đặc biệt là các thư viện, trung tâm thông tin gặp khó khăn khi phải ứng dụng công nghệ phù hợp với sự phát triển của thực tiễn, hoặc tích hợp các công nghệ mới để thuận lợi cho việc tạo lập thông tin thư mục, trao đổi, chia sẻ thông tin cũng như đáp ứng nhu cầu ngày càng khắt khe của NSD… Vì vậy, với sự thay đổi này đã làm cho các tổ chức tốn không ít tiền bạc, thời gian và công sức. Thậm chí, đội ngũ những người làm công tác thông tin thư mục cũng phải thay đổi, không ngừng học tập để nâng cao trình độ, tiếp cận, nắm bắt các công nghệ hiện đại để bắt kịp với sự phát triển của thế giới và tham gia vào mạng lưới thông tin thư mục toàn cầu.

- Gia tăng sự cạnh tranh:Bên cạnh sự phát triển của kỹ thuật hiện đại đã tạo cơ hội cho các cơ quan trong việc đa dạng hoá các sản phẩm thông tin thư mục, nhưng đồng thời cũng tăng cường sự cạnh tranh giữa các cơ quan, tổ chức khi tạo ra các sản phẩm thông tin thư mục. Nếu trước kia hoạt động thông tin thư mục chỉ phổ biến ở các thư viện và trung tâm thông tin, thì ngày nay trong xã hội đã có nhiều cơ quan, tổ chức tham gia vào hoạt động thông tin thư mục. Các cơ quan thông tấn báo chí, nhà xuất bản, phát hành, các cơ quan lưu trữ, các tổ chức kinh doanh… cũng tham gia vào việc tạo ra các sản phẩm thông tin thư mục ngày càng đa dạng về hình thức, loại hình xuất bản và chất lượng ngày càng cao, do đó mức độ cạnh tranh ngày càng lớn trong việc cung cấp cho NSD những sản phẩm chất lượng, hấp dẫn và khoa học.

- Yêu cầu của NSD:Công nghệ phát triển đã tạo điều kiện thuận lợi cho NSD trong việc tìm kiếm thông tin qua mạng Internet mà không cần phải nhờ đến các cơ quan tạo lập thông tin thư mục, cụ thể là cơ quan thư viện - thông tin. Hoặc nếu NSD có nhu cầu tìm đến các sản phẩm thông tin thư mục thì cũng đòi hỏi các sản phẩm có giá trị gia tăng với chất lượng cao và hình thức hấp dẫn, đa dạng, phong phú như các tạp chí tóm tắt, chỉ dẫn trích dẫn khoa học, thư mục siêu dữ liệu… [6]. Điều này đặt ra yêu cầu, thách thức không nhỏ đối với các cơ quan thư viện - thông tin là nếu chỉ chú trọng đến các sản phẩm truyền thống, không chú trọng đến việc thay đổi, đa dạng hoá và nâng cao chất lượng các sản phẩm thì sẽ dễ bị đào thải khỏi hoạt động thông tin thư mục và mất đi khách hàng.

- Hợp tác trong hoạt động thông tin thư mục:Công nghệ thông tin phát triển nhanh chóng nên việc ứng dụng các công nghệ mới vào hoạt động của các cơ quan, tổ chức có sự khác nhau tuỳ theo điều kiện của mỗi đơn vị. Chính vì vậy đã làm ảnh hưởng đến việc hợp tác và chia sẻ thông tin thư mục. Chẳng hạn, việc sử dụng công nghệ của các cơ quan không có sự thống nhất với nhau, các chuẩn biên mục khác nhau cũng gây khó khăn cho việc phối hợp trong hoạt động thông tin thư mục không chỉ trong nước mà còn ở phạm vi quốc tế.

4. Một số kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động thông tin thư mục

Với những khó khăn, thách thức mà các cơ quan thư viện - thông tin đang gặp phải, đòi hỏi sự nỗ lực rất lớn của các cơ quan này để nâng cao hiệu quả hoạt động thông tin thư mục.

- Ứng dụng công nghệ, phương tiện kỹ thuật hiện đại:Với việc thay đổi công nghệ như hiện nay, trước hết các cơ quan phải dự đoán được tương lai phát triển của công nghệ thông tin để sử dụng các công nghệ phù hợp vào hoạt động thông tin thư mục. Các công nghệ được áp dụng phải hạn chế tối đa sự lỗi thời và có khả năng tích hợp với các công nghệ mới. Bên cạnh đó, quá trình phát triển của các cơ quan thư viện - thông tin đòi hỏi các công nghệ được ứng dụng phải có khả năng lưu trữ một khối lượng biểu ghi thư mục rất lớn để cung cấp thông tin cho NSD ở mọi lúc, mọi nơi. Hơn nữa, việc xoá bỏ các rào cản thông tin trong giai đoạn hiện nay cũng yêu cầu hoạt động thông tin thư mục phải được thực hiện tự động hoá, bởi vì nếu không thực hiện tự động hoá thì không thể tạo lập được nguồn thông tin phong phú, đa dạng để phục vụ cho NSD cũng như không thể khai thác được các cơ sở dữ liệu thư mục từ các nguồn thông tin khác [4].

- Nâng cao trình độ của người làm thông tin thư mục:Đội ngũ những người làm thông tin thư mục phải luôn là người tiên phong trong việc nắm bắt những công nghệ trong tương lai có tác động tới hoạt động thông tin thư mục. Hơn ai hết, người làm thông tin thư mục phải không ngừng học hỏi, cải tiến và nâng cao chất lượng của sản phẩm, dịch vụ thông tin thư mục bằng việc tối ưu hoá các phương tiện kỹ thuật hiện đại. Ngoài ra, việc tự học, tự trau dồi các kỹ năng công nghệ cũng là một yêu cầu thiết yếu đối với người làm công tác này [3].

- Đa dạng hoá và nâng cao chất lượng các sản phẩm thông tin thư mục:Là một đòi hỏi cấp thiết đối với các cơ quan thư viện - thông tin trong giai đoạn hiện nay để đáp ứng nhu cầu đa dạng của NSD. Các sản phẩm thông tin thư mục không chỉ dừng lại ở các mục lục thư viện, thư mục in bằng giấy, tờ tơi mà còn phải mở rộng ra các sản phẩm hiện đại với hình thức đa dạng, hấp dẫn và thu hút NSD [6]. Tuy nhiên, việc đa dạng hoá các sản phẩm thông tin thư mục vẫn chưa đủ, đi kèm với nó là việc phải nâng cao chất lượng của các sản phẩm thông tin thư mục để có thể đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của NSD; tạo điều kiện để NSD có thể truy cập thông tin thư mục từ xa và tham gia vào việc hình thành thông tin thư mục.

- Hợp tác trong hoạt động thông tin thư mục:Nhu cầu của NSD ngày càng đa dạng, phong phú và phức tạp, do đó, hoạt động thông tin thư mục phải thường xuyên được mở rộng để thoả mãn nhu cầu này. Tuy nhiên, với nguồn lực tài nguyên thông tin thư mục của các thư viện hiện nay vẫn không thể đảm bảo đáp ứng tốt nhu cầu của NSD. Chính vì thế, vấn đề hợp tác trong lĩnh vực thông tin thư mục là một giải pháp toàn diện để nâng cao hiệu quả hoạt động và hướng đến NSD. Quá trình hợp tác trong việc tạo lập và phục vụ thông tin thư mục sẽ giúp các cơ quan thư viện -  thông tin tiết kiệm được chi phí, thời gian và công sức; làm phong phú thêm nguồn thông tin cũng như đáp ứng tốt nhu cầu của NSD, từ đó có thể hướng tới việc tham gia vào mạng lưới thông tin thư mục quốc gia, khu vực và quốc tế.

- Khảo sát nhu cầu của NSD:Đa dạng hoá và nâng cao chất lượng sản phẩm thông tin thư mục là việc cần thiết phải thực hiện. Tuy nhiên, để làm được điều này có chất lượng và thoả mãn mong đợi của NSD thì việc khảo sát nhu cầu của NSD về hoạt động thông tin thư mục là việc làm không thể thiếu và là tiền đề quan trọng. Các cơ quan thư viện - thông tin phải luôn luôn tìm hiểu, phân tích và đánh giá nhu cầu thông tin thư mục của NSD. Việc khảo sát có thể được tiến hành qua nhiều hình thức khác nhau như phát phiếu khảo sát, sử dụng email, facebook hoặc các diễn đàn, trang web… [8]. Ngoài ra, đánh giá kết quả sử dụng các dịch vụ và tài nguyên thông tin thư mục cũng phải được tiến hành thường xuyên và liên tục trong toàn bộ tiến trình của hoạt động thông tin thư mục.

Tóm lại, công nghệ thông tin phát triển đã tạo ra những cơ hội và thách thức đối với hoạt động thông tin thư mục. Vì vậy, để vượt qua những thách thức này đòi hỏi các cơ quan, tổ chức phải thực hiện đồng bộ các giải pháp để tăng cường hiệu quả của hoạt động, cũng như đáp ứng nhu cầu của cộng đồng NSD.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Hoàng Ngọc Hùng.Thư viện trong thời đại công nghệ thông tin.  Http://hvtc.edu.vn/tabid/558/ catid/143/id/16414/Thu-vien-trong-thoi-dai-cong-nghe-thong-tin/Default.aspx.

2. Hoàng Ngọc Tuấn.Chia sẻ một số ứng dụng công nghệ vào hoạt động thư viện // Bản tin thư viện - công nghệ thông tin thành phố Hồ Chí Minh. - 2011.

3. Nguyễn Hoàng Sơn.Chuyên gia thông tin - thư viện sẽ làm gì trong kỷ nguyên số?. Http://www. hvtc.edu.vn/tabid/558/catid/143/id/16932/Chuyen-gia-thong-tin--thu-vien-se-lam-gi-trong-ky-nguyen-so/Default.aspx.

4. Nguyễn Minh Hiệp.Công nghệ mới trong ngành thông tin - thư viện // Bản tin thư viện - công nghệ thông tin thành phố Hồ Chí Minh. - 2009.

5. Nguyễn Thị Thư.Thư mục học đại cương. - Tp. Hồ Chí Minh : Đại học Công nghiệp, 2010.

6. Vũ Duy Hiệp.Các sản phẩm dạng thư mục và ý nghĩa của chúng // Tạp chí Thông tin và Tư liệu. - 2013. - Số 4. - Tr. 26-36.

7. Vũ Văn Sơn.Thư mục học đi về đâu // Tạp chí Thông tin và Tư liệu. - 2014. - Số 2. - Tr. 10-16.

8. Maurice J. (Mitch) Freedman.Các thư viện công cộng trong thời đại Internet. Http://vietnamese. vietnam.usembassy.gov/doc_ej0306_iv.html.

_________________________________________

ThS. Nguyễn Thị Lan, ThS. Huỳnh Minh Khải

Khoa Thư viện - Thông tin học, Đại học KHXH&NV Tp. HCM

Nguồn: Tạp chí Thư viện Việt Nam. - 2016. - Số 2. - Tr. 33-37

< Prev		Next >