THƯ VIỆN QUỐC GIA VIỆT NAM

Đặt vấn đề

Thư viện (TV) thế kỷ XXI sẽ bị ảnh hưởng bởi ba yếu tố quan trọng, đó là: sự phát triển của công nghệ, sự đổi mới của giáo dục và sự thay đổi không ngừng của xã hội. Những đổi mới về vai trò và hoạt động của TV ngày nay diễn ra rất nhanh chóng, trên một phạm vi rộng lớn và hết sức sâu sắc, những bước chuyển đổi to lớn đã đưa TV thoát ra khỏi ý nghĩa nguyên gốc của từ đã định danh nên nó. Hiện nay, cùng với cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đang diễn ra mạnh mẽ, dẫn đến nhiều sự đổi mới về TV như xuất hiện người làm TV số, TV điện tử, xuất bản điện tử, tạp chí điện tử, sách điện tử… đặt ra cho bạn đọc nhiều lựa chọn trong khai thác sử dụng các nguồn tin trong thời kỳ cách mạng công nghiệp 4.0 một cách hiệu quả. Đưa TV dần biến đổi và vươn tới một vai trò mới, rộng và đầy đủ hơn, theo hướng làm tất cả những gì có thể để kết nối, thích ứng và đáp ứng cao nhất nhu cầu về thông tin khoa học phục vụ học tập, nghiên cứu, giảng dạy.

Hoạt động TV Việt Nam nói chung và trong các trường Công an nhân dân (CAND) nói riêng vẫn đang từng bước xây dựng TV số, số hoá tài liệu. Bên cạnh đó, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đã đưa các TV vào một thách thức mới là làm thế nào để đưa cuộc cách mạng 4.0 vào sâu rộng trong hoạt động TV như: xây dựng và đưa vào sử dụng có hiệu quả TV điện tử; tạo lập mạng lưới TV điện tử, tạo ra sự kết nối sâu rộng về hoạt động nghiệp vụ TV - tạo lập cơ sở dữ liệu số hoá dùng chung trong hệ thống các TV - sử dụng công nghệ vào hoạt động chia sẻ nguồn lực thông tin - tạo lập nguồn học liệu mở. Bài viết nêu lên thực trạng hoạt động TV tại các trường trong CAND, từ đó rút ra kinh nghiệm thúc đẩy các TV xây dựng và phát triển bắt kịp cách mạng 4.0 trong giai đoạn hiện nay.

1. Khái quát về cách mạng công nghiệp 4.0

Klaus Schwab - người sáng lập và Chủ tịch điều hành Diễn đàn Kinh tế Thế giới mang đến cái nhìn đơn giản về Cách mạng Công nghiệp 4.0 như sau: "Cách mạng công nghiệp đầu tiên sử dụng năng lượng nước và hơi nước để cơ giới hoá sản xuất. Cuộc cách mạng lần 2 diễn ra nhờ ứng dụng điện năng để sản xuất hàng loạt. Cuộc cách mạng lần 3 sử dụng điện tử và công nghệ thông tin để tự động hoá sản xuất. Bây giờ, cuộc Cách mạng Công nghiệp thứ tư đang nảy nở từ cuộc cách mạng lần ba, nó kết hợp các công nghệ lại với nhau, làm mờ ranh giới giữa vật lý, kỹ thuật số và sinh học".

Ông Klaus Schwab cũng nhận định rằng tốc độ đột phá của Cách mạng Công nghiệp 4.0 hiện "không có tiền lệ lịch sử". Khi so sánh với các cuộc cách mạng công nghiệp trước đây, 4.0 đang tiến triển theo một hàm số mũ chứ không phải là tốc độ tuyến tính. Hơn nữa, nó đang phá vỡ hầu hết ngành công nghiệp ở mọi quốc gia. Chiều rộng và chiều sâu của những thay đổi này báo trước sự chuyển đổi của toàn bộ hệ thống sản xuất, quản lý và quản trị.

Lịch sử 4 cuộc cách mạng công nghệ của nhân loại [4]

2. Thực trạng hoạt động của các thư viện trong Công an nhân dân

Qua khảo sát về hoạt động TV đã chỉ ra thực tế cơ sở vật chất và hạ tầng công nghệ thông tin tại các TV trong CAND chưa được đầu tư đúng với tầm phát triển của các TV; nguồn nhân lực chuyên ngành TV chiếm tỷ lệ không cao; việc áp dụng công nghệ thông tin và các chuẩn nghiệp vụ trong hoạt động TV còn quá yếu. Thực tế này đang đặt ra cho các nhà hoạch định chính sách về TV trong CAND cần có những quyết định và quyết sách phù hợp với tình hình thực tế nhằm phát triển mạng lưới TV, hiện đại hoá công tác TV trong CAND bắt kịp xu thế phát triển của các TV trong nước và quốc tế.

2.1. Cơ sở vật chất của các thư viện trong Công an nhân dân

Một TV phát triển tốt cần được đầu tư về cơ sở vật chất, cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin và đây có thể coi như một trong những điều kiện “cần” trong chiến lược đồng bộ hoá các Trung tâm TV trong CAND.

Theo báo cáo thống kê các TV trong CAND hầu hết chưa được bố trí một khu vực riêng biệt. “Tại trụ sở các đơn vị, địa phương hiện còn 04/06 Tổng cục, 07/09 đơn vị trực thuộc Bộ, 09/58 Công an tỉnh, thành phố và 09/12 Cảnh sát Phòng cháy và chữa cháy tỉnh, thành phố chưa có TV, phòng đọc. Trong tổng số 9.453 đầu mối các phòng, ban, bộ môn...; Công an cấp quận, huyện, thị xã và Công an cấp phường, đội, đồn, trạm… thuộc 100/114 Công an đơn vị, địa phương mới có 3.027 tủ sách” [1]. Do diện tích trụ sở làm việc của nhiều đơn vị còn chật hẹp nên chỉ bố trí TV tại phòng lưu trữ hồ sơ, tài liệu; không có phòng đọc riêng biệt phục vụ cho bạn đọc là cán bộ, chiến sỹ; các trang thiết bị (giá sách, tủ sách), phương tiện bảo quản, quản lý lưu trữ sách, báo, tài liệu chưa được đầu tư.

Như vậy, cơ sở vật chất tại các TV trong CAND chưa được quan tâm đầu tư đúng mức, mức độ đầu tư chênh lệch quá lớn giữa các đơn vị, thiết bị và công nghệ chắp vá… là một thực trạng tồn tại ở các TV hiện nay. Do vậy, để phát triển chung cho toàn mạng lưới, các TV trong CAND cần được đầu tư thích hợp và đồng đều về cơ sở vật chất trang thiết bị, vốn sách, báo, phương thức hoạt động và phục vụ. Nếu vấn đề trên không được sớm cải thiện thì hoạt động TV trong CAND sẽ không đảm bảo cho sự phát triển của TV trong thời gian tới bởi TV thế kỷ XXI là TV điện tử, là hướng tới cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và đối mặt với bùng nổ thông tin tạo ra những thời cơ và thách thức mà các TV cần phải giải quyết.

2.2. Nguồn nhân lực tại các thư viện trong Công an nhân dân

Nguồn nhân lực là một trong những yếu tố quan trọng cấu thành TV, là chủ thể của hoạt động TV truyền thống hay TV hiện đại. Các TV dù có nguồn lực thông tin phong phú, tài chính, cơ sở vật chất dồi dào, không gian TV với những toà nhà hiện đại, tiện ích, hệ thống trang thiết bị hiện đại đến đâu  chăng nữa cũng sẽ không thể thành công nếu nguồn nhân lực TV không được đảm bảo.

Qua số liệu khảo sát 668 người làm TV cho thấy, nguồn nhân lực hoạt động trong lĩnh vực TV tính chuyên môn hoá còn thấp, trình độ chưa cao, trình độ ngoại ngữ, các kiến thức cơ bản về tin học, về quản lý và điều hành TV hiện đại còn yếu, do vậy hạn chế khả năng tiếp cận với công nghệ mới, cụ thể: nguồn nhân lực tham gia vào hoạt động TV có trình độ sau đại học 21/668 người (3,15%), trình độ sau đại học chuyên môn TV rất ít với 11/668 người (1,65%), người làm chuyên trách về TV, nhưng không có trình độ chuyên môn TV 192/668 (28,74%), người làm TV chưa qua các lớp bồi dưỡng TV 374/668 (56%), người có trình độ chuyên môn ngành TV 70/668 (10,5%) [1].

Với thực tế trên, đào tạo nguồn nhân lực có trình độ tham gia vào hệ thống là một nhu cầu cấp thiết cần được đặt ra đối với đội ngũ người làm TV trong CAND. Cần đào tạo người làm TV là những chuyên gia trong lĩnh vực quản lý thông tin - tư liệu, quản lý tri thức với các kỹ năng chuyên môn, nghiệp vụ vững vàng và trình độ tin học, ngoại ngữ đủ để đảm đương công việc. Môi trường TV hiện nay đã chuyển đổi từ truyền thống sang hiện đại, đã có sự thay đổi căn bản nội dung các quy trình hoạt động nghiệp vụ TV như: bổ sung, xử lý, tổ chức bảo quản nguồn lực thông tin, khai thác và phổ biến thông tin. Môi trường hoạt động của người làm TV có khả năng tiếp cận nguồn tin nhiều hơn, tốc độ thu nhận thông tin ngày càng tăng, việc định vị phân tích và kết nối thông tin có tính chất phức tạp hơn. Vai trò của người làm TV cũng có sự thay đổi, họ phải là người quản trị TV số, quản trị thông tin, tri thức, phổ biến, cung cấp các dịch vụ số; số hoá tài liệu, bảo quản và lưu trữ dữ liệu số; cung cấp khả năng truy cập và khai thác nguồn tài liệu số đến bạn đọc.

Do vậy, việc tập trung xây dựng nguồn nhân lực chất lượng cao thích ứng với môi trường làm việc hiện đại chính là đặt nền móng xây dựng hệ thống lưu giữ, chia sẻ và quản lý mạng, tạo nguồn nhân lực nhằm đảm bảo cho sự thành công khi TV chuyển đổi từ truyền thống sang hiện đại và đảm bảo cho sự phát triển bền vững cho toàn mạng lưới TV trong CAND.

2.3. Ứng dụng công nghệ thông tin tại các thư viện trong Công an nhân dân

Khi các TV áp dụng công nghệ thông tin vào hoạt động TV thì vấn đề cơ bản cần phải đảm bảo đó là tuân thủ các chuẩn quốc tế về công nghệ cho mỗi lĩnh vực, ngành; chuẩn về hoạt động chuyên môn nghiệp vụ, trong khi đó đội ngũ người làm TV trong CAND chưa được trang bị đầy đủ về chuyên môn nghiệp vụ TV, dẫn đến sự tiếp cận tới các chuẩn về hoạt động TV còn rất hạn chế. Theo số liệu báo cáo thống kê hiện nay, việc ứng dụng công nghệ thông tin tại các TV ở mức quá thấp: áp dụng phần mềm quản lý hoạt động TV: 7/144 TV (~ 5%); tin học hoá hoạt động TV: 39/144 cơ quan, đơn vị có TV (6,422%) [1]. Tuy nhiên, việc áp dụng này mới chỉ là bước đầu nên hiệu quả áp dụng chưa đạt kết quả cao.

Do vậy, để tiến tới ứng dụng công nghệ thông tin trong mọi hoạt động TV cần có sự chuẩn bị về nguồn nhân lực đảm bảo được đào tạo đầy đủ các kiến thức, kỹ năng để tiếp nhận, vận hành hoạt động TV hiện đại khi được đầu tư. Để làm được điều đó cần được sự đầu tư dài hạn, có chiều sâu của các cấp lãnh đạo đối với mọi hoạt động TV nhất là vấn đề nhân lực, đây cũng chính là vấn đề khá phức tạp hiện nay và là trở ngại đáng kể trong tiến trình hiện đại hoá mạng lưới TV trong CAND.

3. Các thư viện trong Công an nhân dân và những vấn đề tiếp cận cách mạng công nghiệp 4.0

Đứng trước một vấn đề mới nảy sinh trong việc cung cấp thông tin của TV, người làm TV cần phải nhìn nhận thực tế hoạt động của TV trong CAND, từ đó kiểm định lại những điều kiện các TV đang có, từ đó có lộ trình xây dựng và hoạch định chiến lược phát triển theo xu thế của các TV trong nước và trên thế giới.

Hiện nay, để TV có đủ điều kiện tiếp cận cách mạng công nghiệp 4.0 cần có sự đảm bảo về cơ sở vật chất kỹ thuật, do vậy cần có kế hoạch đầu tư để lập kế hoạch tài chính, giải quyết vấn đề cơ sở vật chất, hạ tầng công nghệ, mua bản quyền của sách số, tạp chí số…, cần có văn bản quy định và làm rõ vấn đề bản quyền, sở hữu trí tuệ của từng loại hình tài liệu được tổ chức xây dựng tại các TV. Khi giải quyết được vấn đề này thì các TV sẽ có cơ chế cụ thể để quy định quyền khai thác, quyền chia sẻ và quyền dùng chung tài liệu, xây dựng nguồn học liệu mở của TV mình mà không vi phạm pháp luật trong thời kỳ cách mạng công nghiệp 4.0. Đối với điều kiện về cách thức tổ chức hoạt động, hành lang pháp lý để khai thác sử dụng các TV trong CAND cần đi theo sự định hướng và hoạch định chính sách của Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch, cũng như của Bộ Công an (X15) để đưa ra lộ trình phát triển chung cho các TV trong CAND.

Cách mạng công nghiệp 4.0 cần được thực hiện đồng bộ để tránh việc các TV số hoá trùng lặp, gây lãng phí nguồn nhân lực và chi phí. Chính sách số hoá của mỗi TV khác nhau, vấn đề bản quyền trong số hoá tài liệu không được tiến hành rõ ràng, do vậy đến nay việc số hoá của các TV trong CAND nói riêng và tại Việt Nam nói chung vẫn mạnh ai nấy làm, chồng chéo, lãng phí tài nguyên học liệu và chi phí cho các hoạt động số hoá.

Do vậy, để ứng dụng mạnh mẽ công nghệ 4.0 vào hoạt động TV - thông tin trong CAND cần các cơ quan có thẩm quyền xác định cách thức tiến hành áp dụng cho từng đối tượng TV, quy trình xây dựng; loại hình tài liệu; giấy phép cho học liệu mở; các điều kiện cần và đủ để các TV xây dựng lộ trình thực hiện phù hợp cho từng loại hình TV trong CAND.

Để thực hiện chức năng đó cần cơ quan có thẩm quyền tiến hành khảo sát để phân nhóm TV, lựa chọn đơn vị làm cơ quan đầu mối tiến hành tập trung đầu tư xây dựng, từ đó tạo lập tài liệu số, nguồn học liệu mở, thực hiện chia sẻ dùng chung cho hệ thống các TV trong cùng chuyên ngành đào tạo. Đối với các cơ quan TV chưa có đủ điều kiện để tham gia, cần xây dựng lộ trình để tiến hành áp dụng công nghệ thông tin cho cơ quan mình, đồng thời tiến hành sử dụng lợi ích từ nguồn học liệu của các cơ quan TV khác đã áp dụng để dùng chung nguồn học liệu mở phù hợp với chương trình đào tạo của đơn vị công tác. Việc áp dụng những thành tựu của cách mạng công nghiệp 4.0 vào hoạt động thư viện không phải là vấn đề đơn lẻ của từng TV trong CAND, khi phân nhóm các TV cần xây dựng chính sách phù hợp cho các TV trong việc ứng dụng công nghệ tiên tiếnvào xây dựng và phát triển hoạt động TV - thông tin. Có như vậy, cơ quan có thẩm quyền, Bộ Công an mới xác lập được chiến lược chung cho các TV, tiến tới thực hiện trong toàn bộ hệ thống TV trong CAND.

Các điều kiện cơ bản các thư viện cần đáp ứng để ứng dụng công nghệ 4.0 vào hoạt động thư viện:

- Hạ tầng cơ sở kỹ thuật (hệ thống máy chủ, trang thiết bị số hoá, hệ thống an ninh, an toàn dữ liệu, hệ thống lưu trữ dữ liệu điện tử, hệ thống mạng tốc độ cao…) [3].

- Hệ thống quản trị cơ sở dữ liệu TV điện tử tích hợp, có khả năng quản lý và phân phối các nguồn tài nguyên thông tin đa dạng của TV, có khả năng tích hợp với các trang thiết bị điện tử hiện đại, có khả năng phân quyền bạn đọc.

- Có chính sách tạo lập kho tài nguyên số (sách điện tử, bài giảng và giáo án điện tử, luận văn, luận án, đề tài khoa học điện tử…).

- Xây dựng các liên kết tạo khả năng truy cập đến các nguồn học liệu mở.

4. Kiến nghị, đề xuất thực hiện cách mạng 4.0 tại các thư viện trong Công an nhân dân thời gian tới

Để ứng dụng công nghệ 4.0 vào hoạt động thư viện có hiệu quả nhằm tăng cường chuẩn hoá, hiện đại hoá nâng cao hiệu quả quả hoạt động của các TV, tạo cơ sở dữ liệu tập trung, phục vụ nhu cầu thông tin khoa học, nguồn học liệu đáp ứng yêu cầu đào tạo theo học chế tín chỉ, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo là yêu cầu cấp thiết cần được nghiên cứu triển khai với những bước đi vững chắc. Các TV trong CAND cần có phương thức và mô hình hoàn chỉnh về liên thông, trao đổi thông tin. Trên cơ sở đó tạo nên một hệ thống TV phát triển bền vững.

- TV trong hệ thống CAND cần áp dụng tiêu chuẩn của Việt Nam, quốc tế và nghiên cứu xây dựng tiêu chuẩn cho các hoạt động chuyên môn, nghiệp vụ, dịch vụ thông tin trong lực lượng CAND.

- Đối với Bộ Công an, trước tiên nên tập trung đầu tư cho một số TV trọng điểm (đứng đầu hệ thống TV CAND, TV của các học viện, nhà trường; đứng đầu khu vực tại địa phương đóng quân…) có tầm ảnh hưởng trong nước và quốc tế, lựa chọn trong số những TV này (với những tiêu chí rõ ràng, cụ thể) để xây dựng một vài TV số điển hình, có tầm trong toàn lực lượng, có uy tín và thương hiệu, các TV này là “TV hạt nhân” để mở rộng mô hình hoạt động triển khai ở những TV số có quy mô vừa và nhỏ trong CAND.

- Khi đầu tư xây dựng TV hiện đại, đưa công nghiệp 4.0 vào hoạt động của các TV Bộ Công an cần chú ý đến tính đặc thù và mức độ phát triển của các hệ thống TV khác nhau trong lực lượng, đảm bảo sự công bằng, không “cào bằng” trong đầu tư phát triển đối với các TV, đảm bảo sự đầu tư công nghệ có hiệu quả và phát triển bền vững.

- Bộ Công an cần có văn bản quy định chính sách phân bổ kinh phí cho hoạt động TV (trong đó có kinh phí đầu tư hạ tầng công nghệ, mua trang thiết bị, nâng cấp hạ tầng mạng và phần mềm TV...) cho toàn lực lượng CAND do Bộ trưởng phê duyệt.

- Bộ Công an cần chỉ đạo xây dựng Đề án quy hoạch và phát triển mạng lưới TV trong CAND tầm nhìn 2030, trong đó cần chú trọng đầu tư áp dụng công nghệ thông tin vào hoạt động TV với mô hình TV trung tâm và các TV thành viên với việc trang bị phần mềm đủ mạnh, tạo nên sự kết nối, chia sẻ dữ liệu thư mục, dữ liệu toàn văn trong toàn mạng lưới (TV CAND sẽ là TV trung tâm điều phối toàn hệ thống). Cần chú trọng phát triển nguồn nhân lực TV trong CAND, xây dựng lộ trình đào tạo, bồi dưỡng người làm TV theo hướng chuyên gia đảm nhận các vị trí công tác trong TV, đảm bảo có nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ của TV hiện đại trong tình hình mới.

Kết luận

Ứng dụng công nghệ 4.0 vào hoạt động TV trong CAND là sự phát triển tất yếu mà các cấp lãnh đạo trong CAND cần phải nghĩ tới. Lợi ích của hoạt động này là vô cùng lớn và cần thiết, tạo tiếng nói chung giữa các đơn vị để cùng phát triển trong thời đại thông tin. Làm được điều đó, vị thế của cả một hệ thống TV - thông tin của lực lượng CAND chắc chắn sẽ lớn mạnh hơn rất nhiều. Đây cũng chính là lý do các cơ quan TV - thông tin ở các nước cũng thường xây dựng các tiêu chuẩn dùng chung cho hệ thống TV của họ nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho việc xây dựng các mối quan hệ hợp tác hiệu quả. 

Phát triển công nghệ mạnh mẽ trong hoạt động TV là một quá trình hướng đến lâu dài mà trong những năm gần đây đã được các nhà quản lý về hoạt động TV trong CAND nhận thức rõ, muốn sử dụng được tài nguyên thông tin của các cơ quan TV trên thế giới và ngược lại muốn chia sẻ nguồn lực thông tin của mình, các TV trong CAND nói riêng và Việt Nam nói chung cần tiến tới áp dụng công nghệ thông tin, các tiêu chuẩn quốc gia và quốc tế phù hợp với hoạt động của mình.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Báo cáo kết quả khảo sát thiết chế văn hoá thư viện, phòng đọc trong Công an nhân dân số 13216/ BC-X11-X15 ngày 03/11/2015 của Bộ Công an.

2. http://www.vusta.vn/vi/news/Trao-doi-Thaoluan/ Chuan-hoa-trong-hoat-dong-thu-vien-hien-nay-59355.html.

3. http://nlv.gov.vn/nghiep-vu-thu-vien/ve-chuan -hoa-cong-tac-thu-vien-dai-hoc-o-viet-nam.html.

4. https://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_nghi %E1%BB%87p_4.0.

________________

ThS. Đỗ Thu Thơm

Phó Giám đốc Thư viện Công an nhân dân

Nguồn: Tạp chí Thư viện Việt Nam. - 2018. - Số 4. - Tr. 13-17.

< Prev		Next >