THƯ VIỆN QUỐC GIA VIỆT NAM

Thư viện trường tiểu học với giáo dục văn hoá đọc

Văn hoá đọc (VHĐ) có vai trò quan trọng đối với đời sống con người, đặc biệt trong xã hội hiện đại - xã hội thông tin. Ngày nay, có rất nhiều phương tiện truyền tin giúp con người có thể lĩnh hội các giá trị văn hoá, kinh nghiệm trong một không gian và thời gian cụ thể: trao đổi trực tiếp, các phương tiện nghe nhìn, các phương tiện viễn thông, máy tính... Tuy nhiên, tiếp nhận thông tin qua tài liệu vẫn là phương tiện phổ biến và đảm bảo hiệu quả cao bởi tính ổn định và khả năng truyền bá không giới hạn qua không gian và thời gian. Hơn nữa, dưới tác động của công nghệ hiện đại, tài liệu tồn tại không chỉ ở dạng giấy mà còn ở dạng điện tử, được lưu trữ và phổ biến một cách dễ dàng thuận tiện. VHĐ trở thành điều kiện thuận lợi cho mỗi người tiếp thu thông tin, tri thức và vận dụng một cách có hiệu quả vào các hoạt động sống của mình.

VHĐ là một khái niệm khá phức tạp được tiếp cận ở nhiều góc độ khác nhau. Tiếp cận việc đọc như một dạng hoạt động sáng tạo của con người, có bản chất văn hoá, có thể coi VHĐ là tổng thể các năng lực của chủ thể hướng tới việc tiếp nhận và sử dụng thông tin trong tài liệu, thể hiện ở khả năng định hướng tới tài liệu, khả năng lĩnh hội tài liệu một cách sáng tạo, cũng như thái độ ứng xử với tài liệu của mỗi người. Theo quan điểm này có thể nhận thấy mỗi cá nhân trong xã hội đều có thể có VHĐ ở một mức độ nhất định, tuỳ theo năng lực giải mã và tiếp nhận tài liệu của họ.

VHĐ của mỗi cá nhân hình thành rất sớm, từ khi con người biết tiếp nhận và giải mã tài liệu. Trẻ em tuổi đến trường bắt đầu học đọc, học viết và cùng với đó, VHĐ hình thành và phát triển. Độ tuổi học sinh tiểu học cũng là giai đoạn phức tạp trong cuộc đời của mỗi người với hoạt động chủ đạo là hoạt động học tập. Các em còn rất ít kinh nghiệm sống và tiếp thu kiến thức, kinh nghiệm sống chủ yếu qua hoạt động học tập ở nhà trường và đọc sách. Do vậy, VHĐ là điều kiện quan trọng để các em tiếp thu tri thức, đồng thời trường phổ thông cũng là môi trường thuận lợi cho phát triển VHĐ thông qua việc cung cấp kiến thức, kỹ năng đọc, phát triển tư duy sáng tạo, hình thành các chuẩn mực ứng xử văn hoá cho các em.

Có rất nhiều yếu tố trong trường tiểu học tác động tới VHĐ của học sinh. Chương trình giảng dạy của nhà trường là yếu tố quan trọng đối với phát triển VHĐ. Ở những năm đầu bậc tiểu học, học sinh được trang bị kỹ năng đọc - yếu tố rất quan trọng đối với phát triển VHĐ. Những năm tiếp theo, kỹ năng này được hoàn thiện, đồng thời tri thức của các em được dần phát triển. Phương pháp giảng dạy của thầy/ cô giáo ảnh hưởng lớn tới sự hình thành và phát triển tư duy của học sinh, qua đó ảnh hưởng đến năng lực giải mã và lĩnh hội tài liệu của các em. Các tổ chức đoàn thể trong nhà trường cũng có thể phát huy vai trò của mình trong giáo dục VHĐ cho các em thông qua việc lồng ghép các hoạt động đọc sách, giới thiệu sách hoặc trao đổi, thảo luận về nội dung một cuốn sách trong các buổi sinh hoạt thường kỳ. Đặc biệt, thư viện nhà trường là không gian thích hợp để thực hiện các hoạt động giáo dục VHĐ cho học sinh phổ thông.

Có thể coi thư viện trường tiểu học như một trung tâm giáo dục VHĐ cho các em lứa tuổi học sinh tiểu học. Thư viện với vốn tài liệu phong phú, sát với chương trình học tập trong nhà trường, với các phương pháp phục vụ đa dạng, hướng tới phát huy tính tích cực, sáng tạo của người đọc trong quá trình tiếp cận và sử dụng tài liệu sẽ hỗ trợ tích cực cho việc giáo dục VHĐ cho học sinh phổ thông. Vốn tài liệu của thư viện trường tiểu học có 3 bộ phận: tài liệu phục vụ giảng dạy cho giáo viên, tài liệu tham khảo cho học sinh và sách giáo khoa, trong đó bộ phận sách tham khảo được tăng cường và hướng tới đáp ứng nhu cầu và đặc điểm tâm lý lứa tuổi của các em. Sách thiếu nhi, đặc biệt là truyện tranh chiếm tỷ lệ cao trong bộ phận này. Nhu cầu đọc lành mạnh của học sinh tiểu học được đáp ứng đầy đủ bằng các hình thức phục vụ mượn và đọc tại chỗ sinh động, hấp dẫn, thuận tiện. Các phương pháp hướng dẫn đọc đặc thù trong thư viện như giới thiệu sách, thảo luận sách, vẽ tranh theo sách, thi vui đọc sách... sẽ giúp các em phát triển nhu cầu và hứng thú đọc một cách lành mạnh, hài hoà, đồng thời củng cố và phát triển các kỹ năng đọc đã được hình thành trong chương trình học tập. Những sinh hoạt tập thể trong quá trình đọc tại thư viện cũng giúp các em rèn luyện thái độ ứng xử văn hoá với sách. 

Các hình thức giáo dục văn hoá đọc trong thư viện trường tiểu học ở Hà Nội

Những năm gần đây, giáo dục tiểu học ở Hà Nội đã có những đổi mới tích cực. Hà Nội đã bắt đầu triển khai mô hình trường học Việt Nam mới (Escuela Nueva Việt Nam - VNEN) ở các trường tiểu học, chuyển đổi từ việc đánh giá bằng điểm số theo phương pháp dạy học truyền thống sang đánh giá bằng nhận xét, đo lường mức độ hiệu quả của công việc và năng lực thực hiện của học sinh. Theo mô hình VNEN, học sinh được tăng cường ý thức tự quản, được rèn luyện các kỹ năng lãnh đạo, kỹ năng tham gia, hợp tác trong các hoạt động. Không gian lớp học được tổ chức thân thiện, an toàn với “Góc học tập”, “Góc cộng đồng”, “Thư viện lớp học”, hòm thư “Điều em muốn nói”...  Cùng với đó thư viện trường tiểu học được tạo điều kiện và khuyến khích phát triển theo hướng thân thiện và phát triển tính tích cực cho các em.

Hoạt động phục vụ với giáo dục văn hoá đọc

Công văn số 8705/SGD&ĐT ngày 03/9/2009 của Sở Giáo dục và Đào tạo (GDĐT) Hà Nội về hướng dẫn dạy học 2 buổi/ ngày quy định các trường tiểu học trên địa bàn Hà Nội hoạt động theo mô hình bán trú, mỗi lớp có một tiết trong tuần đến thư viện đọc và làm theo sách, báo. Đây chính là quan điểm và chủ trương tích cực của Sở GDĐT góp phần đẩy mạnh các hoạt động phục vụ theo hướng giáo dục VHĐ cho học sinh tiểu học.

Hoạt động phục vụ đọc cho học sinh tại các thư viện trường tiểu học được thực hiện theo phương châm đa dạng hoá, tạo điều kiện cho các em tích cực và chủ động đọc sách. Từ năm học 2010-2011, Sở GDĐT Hà Nội đã triển khai đồng bộ về tổ chức các góc hoạt động trong thư viện theo mô hình thư viện thân thiện. Mục tiêu của mô hình này là chuyển đổi thư viện từ một nơi vốn chỉ phục vụ đọc, mượn tài liệu theo phong cách truyền thống trở thành không gian đa chức năng. Hầu hết các thư viện tiểu học thuộc khu vực nội thành đã triển khai từ hai đến ba góc hoạt động trong phòng đọc như góc viết, góc vẽ, góc sáng tạo, góc vui học. Nhiều trường tận dụng hành lang bên ngoài phòng đọc, trang trí cây xanh, vẽ tranh tường trang trí, bố trí bạt che thành góc Vui học để giảm thiểu sự ồn ào khi tiến hành song song cùng lúc hoạt động đọc sách tại chỗ như: trường Tiểu học Đền Lừ (Hoàng Mai), trường Tiểu học Nghĩa Đô (Cầu Giấy), trường Tiểu học Giang Biên (Long Biên), trường Tiểu học Đồng Tâm (Hai Bà Trưng), trường Tiểu học Thịnh Hào (Đống Đa)…

Khu vực phục vụ đọc tại chỗ có diện tích tối thiểu từ 50m2 trở lên, phục vụ theo phương thức kho mở (hoặc bán mở). Các tài liệu được sắp xếp trên giá theo chủ đề, theo môn loại và được đặt tên cụ thể như: Vườn cổ tích, em yêu lịch sử, chúng em khám phá khoa học, tủ sách đạo đức (tủ sách chăm ngoan), tủ sách danh nhân, truyện thiếu nhi Việt Nam, truyện thiếu nhi nước ngoài… Nhiều trường đã kết hợp dán mã màu ở gáy sách giúp việc tìm sách và cất sách được thuận tiện. Học sinh được tự lựa chọn sách, báo theo sở thích, nhu cầu đọc của mình.

Bên cạnh việc đọc tự chọn, hầu hết các thư viện trường tiểu học trên địa bàn thành phố đã tiến hành phục vụ đọc theo chủ đề. Đây là hoạt động chủ động của thư viện định hướng cho học sinh các loại sách phù hợp với nội dung chương trình học tập, tiếp cận với các nguồn tài liệu hay trong thư viện theo những hướng rõ ràng, rèn luyện cho học sinh thói quen đọc đều đặn và đọc tích cực, qua đó hình thành phương pháp đọc, trích lọc thông tin và tóm tắt sách, khám phá những điều thú vị trong sách. Các chủ đề đọc sách được xác định bám sát các sự kiện nổi bật trong tháng: tháng 11 với chủ đề chào mừng Ngày nhà giáo Việt Nam, thư viện tổ chức cho học sinh tìm hiểu sách truyện viết về mái trường, thầy/ cô giáo, tình thầy trò; tháng 12 có chủ đề tìm hiểu về Quân đội nhân dân Việt Nam; tháng 3 có chủ đề chào mừng ngày Quốc tế phụ nữ, thư viện tổ chức đọc sách viết về tình cảm gia đình, mái ấm, những câu chuyện về mẹ, về bà; tháng 5, thư viện thường tổ chức đọc sách về Bác Hồ nhân dịp kỷ niệm sinh nhật Bác… Kết hợp vận động đọc sách theo chủ đề, thư viện tổ chức cho các em viết thu hoạch, vẽ tranh, viết cảm nghĩ. Ví dụ tháng 4/2012, thư viện trường Tiểu học Đoàn Thị Điểm tổ chức cho học sinh khối 4 đọc sách theo chủ đề “Con muốn làm nghề gì?” gồm 30 cuốn sách thuộc tủ sách hướng nghiệp “Nhất nghệ tinh” giới thiệu các ngành nghề: giáo viên, bác sỹ, luật sư, kiến trúc sư, bộ đội, kỹ sư, lập trình viên, phi công… kết hợp với vẽ tranh minh hoạ nghề mà các con thấy thú vị nhất qua những trang sách đã đọc.

Với diện tích phòng đọc học sinh hạn chế, lịch phục vụ đọc tại chỗ, kín hầu hết các tiết học, để phục vụ được nhiều lượt bạn đọc, một số trường đã chủ động mở rộng không gian thư viện bằng việc tận dụng các khoảng không khác trong nhà trường như trong lớp học, ngoài trời, hành lang, góc cầu thang để tổ chức túi sách và thư viện lưu động.

Túi sách lưu động trong các thư viện trường tiểu học được tổ chức dưới hình thức lựa chọn một số sách nhất định, đưa vào từng lớp học để phục vụ giáo viên, học sinh nhằm duy trì thói quen đọc sách thường xuyên, sau đó định kỳ luân chuyển, đổi sách giữa các lớp với nhau. Khu vực để sách lưu động thường là giá sách, tủ sách nhỏ để ở cuối lớp thuận tiện cho các em tìm đọc trong giờ ra chơi, giờ hướng dẫn tự học dưới sự quan sát, quản lý của giáo viên chủ nhiệm hoặc lớp trưởng.

Thư viện lưu động thường tổ chức ngoài trời, tận dụng sẵn ghế đá dưới những gốc cây có bóng mát, ngoài hành lang, góc cầu thang, nơi các em có thể tiếp cận sách một cách tự do và chia sẻ kiến thức cùng nhau. Sách được xếp vào các giỏ sách hoặc giá sách có chân đẩy để chủ động di chuyển. Thư viện trường Tiểu học Nam Trung Yên triển khai theo hình thức “chiếc ô tri thức” bằng cách chuẩn bị những chiếc ô to bên cạnh những chiếc ghế đá ngoài sân trường ở khu vực học sinh thường xuyên lui tới. Bên trong chiếc ô treo những cuốn sách bằng các sợi dây nhiều màu sắc. Các em ngồi trên ghế đá và đọc sách. Kết thúc buổi học hoặc khi có trời mưa thì di chuyển những chiếc ô về khu vực bảo quản. Thư viện trường Tiểu học Tràng An tận dụng hàng lang rộng ngay bên ngoài thư viện với đầy đủ bàn ghế, giỏ sách, báo phục vụ học sinh các giờ ra chơi, trống tiết. Thư viện trường Tiểu học Công nghệ giáo dục Hà Nội tổ chức “Thư viện xanh” tại góc cầu thang, có nội quy và lịch trực nhật luân phiên cho các lớp, với không gian mở để học sinh các lớp dễ dàng tham gia.

Hoạt động tuyên truyền giới thiệu sách với giáo dục văn hoá đọc

Hoạt động tuyên truyền giới thiệu sách trong các thư viện trường tiểu học được tổ chức khá đa dạng theo phương châm sinh động, hấp dẫn, phù hợp với đặc điểm tâm lý lứa tuổi của các em.

Đọc to nghe chung được áp dụng thường xuyên ở học kỳ I với học sinh khối 1 do thời điểm này các em còn gặp lúng túng trong việc đọc sách và chưa hiểu hết nội dung cuốn sách mà mình tự đọc. Đến học kỳ II của khối 1 và đối với các khối khác, việc đọc to nghe chung được coi là một hoạt động chung của tiết thư viện nhằm kết nối giữa nhân viên thư viện và các em với nguồn tài liệu trong thư viện. Phần nội dung sách trong đọc to nghe chung là những câu chuyện có nội dung ngắn, vừa đủ để thu hút sự tập trung của các em học sinh. Khi tiến hành đọc to nghe chung, thư viện thường lồng ghép thông điệp về giá trị cuộc sống để giáo dục các em. Ví dụ: Tháng 2/2013, Thư viện trường Tiểu học Quốc tế Tương lai đọc sách cho khối 1, 2 với chủ đề “Tết yêu thương”. Câu chuyện được lựa chọn đọc to nghe chung là “Sự tích bánh chưng, bánh dày” kết hợp với trình chiếu powerpoint hình ảnh hoa đào, hoa mai, cây quất, bánh chưng, bánh tét, mâm cỗ ngày Tết, tục lệ tặng bao lì xì, pháo hoa ngày Tết… giúp học sinh hiểu hơn về phong tục, tập quán, những nét đặc trưng của ngày Tết cổ truyền.

Hoạt động giới thiệu sách ở các trường tiểu học trong những năm học gần đây diễn ra đều đặn và có chất lượng. Tất cả các trường đều đảm bảo thực hiện đúng yêu cầu đề ra của Sở GDĐT Hà Nội là giới thiệu ít nhất 1 tháng/ lần. Giới thiệu sách được diễn ra trong các tiết thư viện, tiết sinh hoạt dưới cờ, tiết ngoại khoá. Khi triển khai giới thiệu trước toàn trường, thư viện thường phối kết hợp với Tổng phụ trách Đội. Trong hoạt động ngoại khoá thư viện, nhân viên thư viện thường kết hợp với các giáo viên, người làm công tác Đội và huy động một số em học sinh đóng góp các tiết mục văn nghệ, ngâm thơ, diễn kịch minh hoạ cho nội dung trong sách… thêm hấp dẫn, sinh động và đạt hiệu quả cao hơn.

Các buổi nói chuyện chuyên đề được tổ chức với mục đích gợi mở và giới thiệu vấn đề đó. Trong các buổi nói chuyện này, nhà trường thường mời các nhà văn, nhà thơ hoặc phối kết hợp với nhà sách đến nói chuyện và giao lưu với học sinh. Ví dụ, năm 2014, học sinh trường Tiểu học Tô Hiến Thành đã có dịp được gặp gỡ và giao lưu với nhà văn Tạ Duy Anh tại sân trường với chủ đề “Bồi dưỡng kỹ năng viết văn cho học sinh tiểu học”. Trong buổi giao lưu, nhà văn hướng dẫn các em học sinh cách để viết được những bài văn hay, cũng như chia sẻ những kinh nghiệm cuộc sống, những kỷ niệm thời ấu thơ mà nhà văn đã đưa vào tác phẩm của mình. Trong phần giao lưu với nhà văn, các em học sinh Tô Hiến Thành đã đưa ra rất nhiều câu hỏi liên quan đến cách viết bài văn hay đặc biệt là văn tả cảnh, hay đơn giản là những câu hỏi xoay quanh cuộc sống của nhà văn…

Đặc biệt, hoạt động ngoại khoá “Ngày Hội đọc sách” là một hình thức sáng tạo của các trường phổ thông Hà Nội trên cơ sở phối kết hợp cả hai hình thức tuyên truyền miệng và trực quan nhằm hưởng ứng “Ngày Sách Việt Nam”. Ngày Hội đọc sách diễn ra với nhiều hoạt động phong phú như tuyên truyền sách, trưng bày, triển lãm sách, quyên góp sách và tổ chức các cuộc thi như thi giới thiệu sách, thi vẽ tranh theo sách, thi viết cảm thụ về sách, thi xếp sách nghệ thuật... Một số trường đã triển khai rất tốt như trường Tiểu học Gia Thuỵ (Long Biên), Tiểu học Tân Mai (Hoàng Mai), Tiểu học Hoàng Hoa Thám (Ba Đình), Tiểu học Công nghệ Hà Nội (Hai Bà Trưng), Tiểu học Ban Mai (Hà Đông), Tiểu học Quốc tế tương lai, Tiểu học Nguyễn Siêu (Cầu Giấy), Tiểu học Tràng An, Tiểu học Trần Nhật Duật (Hoàn Kiếm)...

Vẽ tranh theo sách là hình thức giúp học sinh thể hiện được những cảm xúc của mình sau khi đọc sách bằng nét vẽ, bằng màu sắc với sự sáng tạo của các em. Vẽ tranh theo sách, viết thu hoạch thường được triển khai tại góc viết, góc vẽ trong thư viện hoặc được tổ chức thành các hội thi theo các chủ đề. Ví dụ, vẽ lại bìa cuốn sách em yêu thích, vẽ tranh theo tác phẩm ngữ văn em được học, tóm tắt lại câu chuyện em vừa đọc, viết cảm nhận của em về cuốn sách viết về tình bạn… Các sản phẩm của học sinh được lưu giữ tại thư viện, những bài viết hay, những bức tranh đẹp, sinh động được trưng bày tại các góc và trên bảng tin thư viện.

Tuyên truyền trực quan được tổ chức dưới hình thức trưng bày triển lãm và dán hình ảnh trên bảng tin thư viện theo chủ đề hoặc tài liệu mới bổ sung. Chủ đề của tài liệu được trưng bày, triển lãm tại các thư viện trường tiểu học thường là: Mừng Ngày nhà giáo Việt Nam, Bác Hồ kính yêu, khoa học vui, khám phá thế giới động vật, truyện tranh danh nhân lịch sử…

Bên cạnh việc hỗ trợ tạo các bài giảng điện tử, một trong những ứng dụng của công nghệ thông tin và truyền thông trong các trường tiểu học tại Hà Nội hiện nay là xây dựng và phát triển các trang web của nhà trường. Các trang web đó cũng trở thành một kênh tuyên truyền thông tin của thư viện trường. Nhiều trường tiểu học đã biết tận dụng kênh thông tin này để làm phong phú thêm nguồn lực thông tin, đồng thời phổ biến tài liệu cho bạn đọc một cách thuận tiện, nhanh chóng. Một số trường đưa lên trang web phần giới thiệu những cuốn sách hay, sách mới nhập về thư viện để thông tin rộng rãi đến bạn đọc như trường Tiểu học Lê Quý Đôn, Đoàn Thị Điểm, Cát Linh... Sự đa dạng, linh hoạt về mặt hình thức, sự phong phú, mới mẻ về mặt nội dung đã giúp cho hoạt động tuyên truyền, giới thiệu sách tại các thư viện này đạt được những hiệu quả đáng kể, góp phần thu hút bạn đọc đến thư viện và nâng cao chất lượng hoạt động.

Bên cạnh đó, có thể thấy một số điểm yếu trong hoạt động của các thư viện trường tiểu học ở Hà Nội. Thư viện các trường tiểu học đã có nhiều cố gắng đa dạng hoá các hoạt động phục vụ, nhưng chưa có sự đồng đều giữa các trường, đặc biệt có sự chênh lệch giữa địa bàn nội thành và ngoại thành. Nhiều trường chưa tận dụng một cách có hiệu quả các tiết học thư viện được bố trí hàng tuần trong chương trình để hướng dẫn đọc cho các em. Trong thực tế các thư viện công cộng và thư viện trường tiểu học đã có những cố gắng liên kết, phối hợp trong việc phục vụ, giáo dục VHĐ cho các em, tuy nhiên hiệu quả của sự phối hợp đó chưa cao do thiếu cơ chế và mô hình thích hợp.

Nhìn chung, các hình thức phục vụ bạn đọc trong và ngoài thư viện, tuyên truyền giới thiệu sách (trực quan, tuyên truyền miệng…) đã được áp dụng khá sinh động, vận dụng sáng tạo vào thực tiễn và phù hợp với tâm lý các em học sinh tiểu học, lôi cuốn đông đảo các em tham gia. Sự kết hợp sáng tạo giữa các hình thức phục vụ, tuyên truyền giới thiệu sách phù hợp với tâm lý lứa tuổi không chỉ giúp các em phát triển nhu cầu, hứng thú đọc mà còn giúp các em phát triển khả năng cảm thụ và vận dụng sáng tạo những hiểu biết trong sách vào thực tiễn. Kết quả của những nỗ lực đáng kể đó, VHĐ của lứa tuổi nhi đồng tại Hà Nội đang được hình thành và phát triển theo xu hướng lành mạnh và hài hoà.

Thực trạng văn hoá đọc của học sinh tiểu học ở Hà Nội

Theo kết quả điều tra VHĐ của nhóm tác giả đề tài cấp Bộ tại Đại học Văn hoá Hà Nội, VHĐ của học sinh tiểu học ở Hà Nội đang hình thành và phát triển với những dấu hiệu tích cực.

Nhu cầu đọc ở các em đã bắt đầu được hình thành và củng cố tương đối vững chắc, phát triển đa dạng hướng vào những nội dung lành mạnh. Mặc dù sống trong một môi trường sôi động, có nhiều phương tiện thông tin và giải trí hiện đại, đọc sách vẫn là hoạt động được các em ưu tiên hàng đầu, tỷ lệ các em dành thời gian rỗi để đọc sách, báo vẫn cao nhất so với các hoạt động khác (nội thành chiếm 64% và ngoại thành là 57%). Nhu cầu tìm kiếm thông tin trên Internet của các em cũng bắt đầu hình thành. Các em cũng biết tìm kiếm những tác phẩm yêu thích thông qua Internet. Một số em đã bắt đầu có ý thức về mục đích đọc sách, biết tìm đến những cuốn sách có nội dung tốt, có tác dụng giáo dục cao như truyện cổ tích, truyện danh nhân, truyện lịch sử, truyện khoa học hay truyện viết về tình bạn…

Học sinh tiểu học đã bắt đầu hình thành kỹ năng đọc hiểu và lĩnh hội các giá trị trong sách, báo và vận dụng trong học tập và đời sống. Nếu xem xét khả năng cảm thụ sách ở 5 mức độ: mức thấp nhất là không nhớ gì sau khi đọc, mức thứ hai là nhớ một số chi tiết chủ yếu, mức thứ ba nhớ được nội dung chính, mức thứ tư là hiểu được chủ đề, nhớ tên sách và tên tác giả, mức thứ năm là vừa hiểu rõ chủ đề, nội dung, vừa có khát khao muốn vận dụng vào cuộc sống. Có thể thấy phần lớn các em đạt mức độ trung bình trong cảm thụ nội dung sách, tức là mức thứ ba (39% nội thành và 43% ngoại thành). Trong quá trình đọc, nhiều em đã biết ghi lại những suy nghĩ, cảm xúc của mình để các em có thể ghi nhớ lâu hơn, đồng thời cũng trao đổi với người thân những ý kiến, cảm nghĩ của mình về các cuốn sách đã đọc. Đó là một trong những kỹ năng rất tích cực giúp các em đọc sách hiệu quả.

Kiến thức trong sách, báo đã đọc được đa số các em lĩnh hội và ứng dụng vào học tập, giúp các em hiểu bài nhanh hơn, tốt hơn (88% nội thành, 91% ngoại thành). 48% học sinh tiểu học ở nội thành biết thường xuyên vận dụng kiến thức trong sách trong quá trình học tập, tỷ lệ này ở học sinh ngoại thành là 61%, cao hơn nội thành.

Các em đã có những hành vi ứng xử có văn hoá đối với sách, báo cả trong khi đọc sách và sau khi đọc. Kết quả điều tra cho thấy 80% học sinh tiểu học nội thành và 79% ngoại thành có ý thức giữ gìn sách, báo cẩn thận. Rất hiếm hành động cắt, xé trang sách, viết, vẽ vào sách, làm mất sách, không quan tâm đến sách.

Tuy nhiên, vẫn còn những nguy cơ phát triển lệch lạc tiềm ẩn trong VHĐ của học sinh tiểu học tại Hà Nội. Nhu cầu đọc của các em chưa hài hoà, chưa thực sự bền vững. Một số em dành rất ít thời gian cho việc đọc sách. Bên cạnh những em do bản thân có ý thức đọc sách thì vẫn có những em cần đến sự động viên, khuyên bảo của thầy cô, cha mẹ chứ chưa phải là nhu cầu thực sự từ chính bản thân các em. Ở lứa tuổi các em, cần phải đọc mọi chủ đề liên quan đến cuộc sống để tiếp thu kinh nghiệm xã hội một cách toàn diện. Nhưng trong thực tiễn vẫn có một số học sinh có nhu cầu, hứng thú đọc phiến diện, ngoài những tác phẩm văn học được học trong chương trình học, không đọc thêm bất cứ tác phẩm nào khác mà chủ yếu đọc truyện tranh. Thậm chí, có em khi trả lời phỏng vấn còn nói rằng: “Em chán nhất là những cuốn sách văn học vì nó rất nhiều chữ và đau đầu”. Khi lựa chọn sách, báo để đọc, bên cạnh những em có mục đích rõ ràng, lành mạnh, còn có một bộ phận nhỏ các em đọc tuỳ hứng và không có kế hoạch đọc sách hợp lý. Nếu không được định hướng kịp thời, rất có thể các em sẽ có xu hướng đọc lệch lạc, phiến diện do dễ bị lôi kéo, bắt chước.

 Kỹ năng hiểu và lĩnh hội các giá trị trong sách, báo chưa cao và chưa ổn định. Những phương pháp đọc hiệu quả như đọc có trọng điểm, có ghi chép lại chưa thực sự là thói quen của đa số nhi đồng ở Hà Nội. Nhiều em chỉ đọc lướt để nắm được ý chính của tác phẩm. Đa số các em không ghi chép, trao đổi sau khi đọc và nếu có thì không thường xuyên thực hiện. Chính vì vậy, đa số các em mới dừng lại ở mức độ trung bình trong cảm thụ sách, số em đạt mức độ cảm thụ sách cao chưa nhiều. Việc lĩnh hội, ứng dụng những kiến thức đã được đọc trong sách để sử dụng vào thực tiễn của các em cũng còn khá khiêm tốn. Vẫn còn nhiều em chưa vận dụng kiến thức đã đọc vào việc học tập hay đời sống. Vẫn chưa có sự khác biệt rõ nét về khả năng hiểu và lĩnh hội nội dung sách giữa những em có học lực khá giỏi với những em học trung bình.

Một số em chưa có văn hoá ứng xử với tài liệu, vẫn còn có những hành động thiếu trân trọng sách, báo như: cuộn sách, gấp trang để đánh dấu, để sách, báo không ngay ngắn trên giá. Trong tư thế ngồi đọc sách, còn có những em ngồi không ngay ngắn, có em đưa chân lên ghế, gây ồn ào, làm mất thiện cảm của các bạn xung quanh và khiến nhân viên thư viện phải nhắc nhở.

Một số đề xuất

Không thể phủ nhận rằng thư viện trường tiểu học ở Hà Nội với những hoạt động đa dạng và sinh động đã có đóng góp khá lớn trong sự phát triển VHĐ của học sinh, đồng thời những hạn chế trong VHĐ của các em cũng phản ánh những điểm yếu trong hoạt động thư viện. Mặt khác, cũng phải nhận thức rõ rằng, chất lượng giáo dục VHĐ cho học sinh trong thư viện trường học không chỉ phụ thuộc vào chính nhân viên thư viện mà còn chịu sự tác động của nhiều yếu tố khác. Chính vì vậy, để nâng cao hơn nữa hiệu quả giáo dục VHĐ cho học sinh tiểu học trong thư viện trường học, cần phải có một hệ thống các giải pháp đồng bộ.

- Trước hết, cần nâng cao nhận thức của các cấp quản lý về vai trò của thư viện trường học trong giáo dục VHĐ, đặc biệt với học sinh tiểu học. Mặc dù ngành Giáo dục Hà Nội đã có những chỉ đạo tích cực với hoạt động thư viện trường học, nhưng  trong thực tế không phải cấp quản lý nào cũng nhận thức được đầy đủ tác động của thư viện đến VHĐ của các em, tạo các rào cản đối với hoạt động thư viện trường phổ thông, trong đó có thư viện trường tiểu học. Chỉ có sự quan tâm đúng và đủ của các cấp lãnh đạo, nguồn lực vật chất, nguồn lực con người mới được đảm bảo và quan trọng nhất một cơ chế phối hợp hiệu quả mới được chấp nhận, đó chính là điều kiện quan trọng để nâng cao hiệu quả giáo dục VHĐ cho các em. Bên cạnh việc coi chất lượng hoạt động thư viện như một tiêu chí đánh giá chất lượng chung của nhà trường như hiện nay, cần tăng cường các buổi toạ đàm trao đổi về vai trò của thư viện và các biện pháp nâng cao chất lượng hoạt động thư viện trường tiểu học với sự tham gia của lãnh đạo nhà trường.

- Nâng cao năng lực chuyên môn và lòng yêu nghề cho nhân viên thư viện trường tiểu học. Nhìn chung năng lực chuyên môn của nhân viên thư viện trường tiểu học chưa cao. Một số nhân viên thư viện không có khả năng làm việc có hiệu quả trong giờ thư viện, kém chủ động trong việc giới thiệu sách và thu hút học sinh lên thư viện. Hiện nay các trường tiểu học công lập trên địa bàn thành phố đều bố trí 01 nhân sự làm công tác thư viện dưới chức danh là nhân viên thư viện (khối dân lập có thể bố trí 1 hoặc 2 nhân sự). Nhiều người trong số đó là giáo viên kiêm nhiệm, không ít người chưa được đào tạo nghiệp vụ thư viện. Tuy nhiên, đội ngũ nhân viên thư viện không ổn định, nhiều người thay đổi công việc do không yêu nghề và một phần do chế độ đãi ngộ thấp. Vì vậy, bên cạnh việc mở lớp bồi dưỡng nghiệp vụ thường xuyên cho nhân viên thư viện trường học, cần tăng cường các hội thảo, tham quan trao đổi kinh nghiệm giữa các trường trên địa bàn thành phố.

Sự đãi ngộ đối với nhân viên thư viện trường học chưa tương xứng với những đòi hỏi khách quan đối với công việc của họ. Nhân viên thư viện trường tiểu học chỉ được nhận mức lương trung cấp bất kể họ có bằng cử nhân hay thạc sỹ. Hầu hết nhân viên thư viện các trường tiểu học chưa được nhận phụ cấp ưu đãi nghề nghiệp. Chính sách đó ít nhiều hạn chế sự nhiệt tình và chất lượng công tác của nhân viên thư viện. Để nâng cao sự nhiệt tình và lòng yêu nghề của nhân viên thư viện, cần phải có chế độ đãi ngộ xứng đáng. Trong thực tế, mỗi nhân viên thư viện trường tiểu học ở Hà Nội thường đảm nhiệm trung bình 23 đến 25 tiết thư viện/ tuần, tương đương với định suất giảng dạy của mỗi giáo viên tiểu học (23 tiết/ tuần). Hiện nay, các trường tiểu học trong thành phố đã cho nhân viên thư viện hưởng phụ cấp dạy theo tiết thực tế, nhưng mức bồi dưỡng quá thấp (trung bình từ 8.000 đến 10.000 đồng/ tiết) so với quy định vượt giờ của giáo viên, trong khi đó ngoài tiền vượt giờ, giáo viên còn được hưởng phụ cấp giảng dạy. Để nâng cao chất lượng giáo dục VHĐ cho các em trong mỗi tiết thư viện, nên tạo điều kiện để nhân viên thư viện được hưởng phụ cấp giảng dạy như một giáo viên đứng lớp. Được đãi ngộ xứng đáng, nhân viên thư viện sẽ yên tâm công tác và làm việc với chất lượng cao hơn.

- Tăng cường vốn tài liệu và cơ sở vật chất trang thiết bị cho thư viện. Trong thực tế, nhu cầu đọc của các em đang phát triển, nhưng vốn tài liệu của thư viện trường tiểu học còn hạn chế. Theo tiêu chuẩn thư viện trường học của Bộ GDĐT, thư viện trường tiểu học đạt chuẩn phải có tỷ lệ sách tham khảo 2 cuốn/ 01 học sinh, đạt tiên tiến phải có 2,5 cuốn/ 01 học sinh, đạt xuất sắc phải có 3 cuốn/ 01 học sinh. Theo số liệu thống kê năm 2009, số sách tham khảo của các trường tiểu học trên địa bàn thành phố đã đạt tới tỷ lệ trung bình 2,7 cuốn/ 01 học sinh. Tuy nhiên, sách phù hợp với học sinh tiểu học thường là truyện tranh, truyện ít chữ, các em thường đọc rất nhanh, nên phần lớn các em đều có yêu cầu thư viện nên tăng cường bổ sung tài liệu. Để đảm bảo kinh phí bổ sung sách ổn định, các trường nên tính đủ kinh phí cho thư viện theo Thông tư liên Bộ Tài chính - Giáo dục và Đào tạo số 30/TTLB ngày 26/7/1990, trong đó quy định kinh phí đầu tư cho thư viện từ 2-3% tổng ngân sách giáo dục thường xuyên hàng năm. Ngoài ra, nên duy trì phương thức vận động học sinh góp sách cho thư viện. 

- Cần có cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa thư viện với giáo viên chủ nhiệm và gia đình trong giáo dục VHĐ cho các em học sinh tiểu học. Nhân viên thư viện đã có nhiều cố gắng trong việc phối kết hợp với giáo viên chủ nhiệm trong hướng dẫn các em đọc sách, tuy nhiên cần có cơ chế cụ thể để sự phối hợp đó được tiến hành một cách thường xuyên và có hiệu quả cao hơn. Phần lớn các gia đình ở Hà Nội đều quan tâm đến việc đọc sách của con em mình, nhưng chưa có sự trao đổi thường xuyên với nhà trường và thư viện về kế hoạch và phương pháp hướng dẫn đọc, hạn chế hiệu quả giáo dục cho các em. Sự liên hệ giữa giáo viên chủ nhiệm và phụ huynh học sinh diễn ra thường xuyên và khá hiệu quả, nhân viên thư viện nên phối hợp với giáo viên chủ nhiệm để kết hợp chặt chẽ với phụ huynh trong việc hướng dẫn các em đọc sách.

Trong những năm gần đây, các thư viện trường tiểu học trên địa bàn thành phố Hà Nội đã có những đóng góp đáng kể trong giáo dục VHĐ cho học sinh. Hy vọng trong tương lai, với sự quyết tâm của các cấp lãnh đạo ngành Giáo dục, cũng như sự nỗ lực của đội ngũ nhân viên thư viện, các thư viện trường tiểu học ở Thủ đô sẽ trở thành những trung tâm phát triển VHĐ, góp phần tạo nên những thế hệ năng động, sáng tạo cho tương lai.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Trần Thị Minh Nguyệt.Thư viện trường phổ thông với việc nâng cao chất lượng giáo dục // Giáo dục. - 2006. - Số 138. - Tr. 43-45.

2. Trần Thị Minh Nguyệt.Giáo dục văn hoá đọc cho trẻ em lứa tuổi nhi đồng ở Hà Nội : Báo cáo tổng quan đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ. - H.: Đại học Văn hoá, 2015.

3. Johnson, William A.Reading culture and education. http://www.yale.edu.

___________________________

PGS.TS Trần Thị Minh Nguyệt

Đại học Văn hoá Hà Nội

Nguồn: Tạp chí Thư viện Việt Nam. - 2016. - Số 5. - Tr. 6-13.

< Prev		Next >